Osim toga, penzijski sistemi širom svijeta već se nalaze na ivici kolapsa. Starenje stanovništva, dugogodišnji pad nataliteta i rastući javni dugovi već primoravaju vlade da preduzmu sve radikalnije poteze da bi spasile socijalne fondove. 

Najvidljiviji oblik tih promjena postao je novi globalni trend - postepeno podizanje starosne granice za odlazak u penziju.

Prema podacima Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj i Evropske komisije, više od 50 zemalja već je usvojilo ili planira da uvede određene reforme kojima se starosna granica podiže između jedne i čak osam godina u narednih petnaest godina.

OD ROĐENjA PA DO GROBA

U Evropi se taj proces najjasnije vidi. Danska je, prema trenutnim planovima, najdalje otišla. Do 2040. godine građani te zemlje će pravo na penziju sticati tek kada napune 70 godina. Ovo pravilo će važiti za sve koji su rođeni nakon 1970. - što Dansku postavlja kao pionira novog penzijskog modela u Evropi. 

Belgija je odlučila da starosnu granicu postepeno podiže do 2030. godine, kako bi bila dostignuta granica od 67 godina, kao uslov odlaska u penziju - uz dodatne mjere štednje u javnom sektoru. Penzije državnih službenika ubuduće će rasti najviše 0,3 odsto godišnje. I Velika Britanija postepeno sprovodi ovu reformu - do 2028. godine starosna granica iznosiće 67 godina, a do 2046. će porasti na 68. U Letoniji je minimalna starosna granica za penziju već 65 godina, što predstavlja značajan skok za zemlju u kojoj je životni vijek i dalje ispod evropskog prosjeka. 

Italija, Španija i Portugalija takođe su u procesu postepenih prilagođavanja. U Italiji se penzionisanje sve više vezuje za dužinu radnog staža, a ne samo za godine života. Takozvani sistem "Kvota 103" omogućava radnicima da se penzionišu kada zbir godina života i godina radnog staža dostigne 103.

NEGODOVANjA I PRITISCI

Francuska je, s druge strane, primjer zemlje u kojoj su reforme izazvale duboku političku krizu. Nakon burnih protesta reforma kojom je starosna granica podignuta na 64 godine za sada je zamrznuta do 2026. godine. Ipak pritisci iz Brisela ne prestaju. Evropska unija već je jasno stavila do znanja da će buduće finansijske podrške i investicioni fondovi u vrijednosti od dva biliona evra biti uslovljeni sprovođenjem strukturnih promjena, među kojima su i one penzijske.

I dok se Evropa bori sa svojim demografskim izazovima, slični trendovi zahvataju i Aziju. Kina, koja je decenijama imala jedan od najnižih pragova za penzionisanje na svijetu, sada se sprema za istorijsku promjenu. 

Vlasti su najavile da će muškarcima starosna granica postepeno porasti sa 60 na 63 godine, dok će žene, zavisno od radnog mjesta, u penziju odlaziti sa između 55 i 58 godina. Reforma će biti sprovođena postepeno tokom narednih petnaest godina i predstavlja prvi ozbiljan pokušaj Pekinga da ublaži posljedice drastičnog starenja stanovništva.

Japan je već započeo usklađivanje svog sistema sa novim demografskim realnostima. Do 2025. godine muškarci će u penziju odlaziti sa navršenih 65 godina, a žene će tu granicu dostići do 2030. godine. U zemlji u kojoj više od trećine stanovništva ima preko 65 godina, produžavanje radnog vijeka više nije stvar izbora nego nužnosti. Slična situacija je i u SAD. Socijalni fondovi, a prema projekcijama, do 2033. godine - potrošiće akumulirane rezerve, što će natjerati Kongres na nove reforme i rezove. Iako se trenutno penzija stiče sa 67 godina, već se razmatra pomjeranje te granice na 68. U Kanadi država stimuliše radnike da ostanu duže aktivni, nudeći do osam odsto veće naknade za svaku godinu rada nakon 65.

KRENULI DRUGIM PUTEM

Međutim, neke evropske zemlje izabrale su drugi put. Pojedine države, poput Poljske, Mađarske i Slovenije, pod pritiskom javnosti odustale su od povećanja starosne granice, tražeći alternativna rješenja za stabilizaciju svojih penzionih fondova. Poljska je, nakon velikog talasa protesta 2017. godine, poništila raniju odluku o podizanju starosne granice na 67 godina. Danas Poljaci idu u penziju sa 60 godina za žene i 65 za muškarce, ali su uvedene strože kontrole ranog penzionisanja, kao i sistem "drugog stuba" koji podstiče građane da dobrovoljno štede u privatnim fondovima uz podsticaje države. Ovaj model je za sada uspio da održi stabilnost, ali demografi upozoravaju da će već 2035. ponovo biti potrebna nova intervencija.

Mađarska je uvela obavezne individualne račune za sve zaposlene, koji se finansiraju kombinacijom doprinosa radnika i poslodavca. Istovremeno, vlada u Budimpešti pokušava da poveća natalitet putem poreskih olakšica za porodice sa više djece. Ovaj model je jedan od rijetkih u Evropi koji kombinuje socijalnu politiku i penzijsku stabilnost kao povezane ciljeve. 

Spajanje porodične i demografske politike predstavlja jedan od najagresivnijih u Evropi kada je riječ o pokušaju da preko finansijskih i poreskih reformi bude "poboljšan" natalitet, a istovremeno podržana i stabilnost penzijskog sistema u budućnosti.

Osnovne komponente porodične politike čine i poreske olakšice za porodice s djecom. 

SLOVENIJA, INDONEZIJA

Među zemljama koje su krenule drugim putem je i Slovenija. Ona je nakon dugih pregovora sa sindikatima našla kompromisno rješenje - umjesto podizanja starosne granice odlučeno je da bude povećan broj godina radnog staža potrebnog za punu penziju. Tako zaposleni mogu i dalje u penziju sa 60 godina, ali samo ako imaju najmanje 40 godina staža. Na ovaj način sistem je uspio da se finansijski stabilizuje, a javni otpor je bio minimalan.

Sličan model primjenjuje i Finska, koja je uvela takozvanu fleksibilnu penziju. Radnici mogu sami izabrati kada će se penzionisati u rasponu između 63 i 68 godina, s tim da im penzija raste za svaki dodatni mjesec rada nakon minimalnog praga.

Primjer indonežanskog penzijskog modela u posljednje vrijeme ipak privlači najveću pažnju. Ova mnogoljudna azijska zemlja nije podigla granicu za penziju, ali je uvela fleksibilan sistem u kojem građani mogu birati da ostanu duže na tržištu rada u zamjenu za više penzijske bonuse. Sličan pristup usvojila je i Malezija, gdje je cilj povećanje učešće starijih radnika u ekonomiji bez prinudnog odgađanja penzionisanja.

Australija je jedna od rijetkih zemalja koja je uspjela da stabilizuje sistem kroz kombinovanje državnih i privatnih fondova. Vlasti podstiču građane da tokom karijere obavezno uplaćuju u privatne penzijske šeme, čime je zavisnost od državnih sredstava znatno smanjena.

HOLANDSKA TRI STUBA

Holandski penzijski sistem ipak se smatra jednim od najstabilnijih u svijetu. Primjenjuje se model "tri stuba". Prvi predstavlja osnovnu, univerzalnu penziju koju finansira država. Pravo na nju imaju svi građani koji su živjeli ili radili najmanje 50 godina prije nego što navrše zakonsku starosnu granicu (koja se postepeno podiže, trenutno oko 67 godina). Iznos nije veliki, ali obezbjeđuje minimum za život. 

Drugi stub - radne ili profesionalne penzije. Ovaj dio čini suštinu holandskog modela. Skoro 90 odsto zaposlenih obuhvaćeno je obaveznim profesionalnim penzijskim fondovima koje organizuju poslodavci ili sindikati. Doprinosi se određuju procentualno od plate i dijele između radnika i poslodavca. Ovi fondovi ulažu prikupljeni novac na finansijskim tržištima i na taj način generišu dobit, što omogućava visoke i stabilne isplate. 

Svaki fond strogo je regulisan i podložan javnoj kontroli. Ukupna imovina svih fondova premašuje dvostruku vrijednost BDP-a zemlje, što čini sistem veoma likvidnim i održivim. Treći stub predstavlja dobrovoljna privatna štednja. Pored obaveznih nivoa, građani mogu dodatno štedjeti putem individualnih penzijskih ulaganja. Ovo je posebno korisno za samozaposlene i one koji nisu uključeni u profesionalne fondove. Država podstiče ovu štednju kroz poreske olakšice.

Ipak Holandija se suočava sa istim problemom kao i većina Evrope - stanovništvo stari, a broj aktivnih radnika se smanjuje. Zbog toga se uvodi novi penzijski model (2027), koji će više zavisiti od ličnih računa štednje, a manje od zajedničkih fondova, da bi sistem bio dodatno stabilizovan i bio pravedniji za mlađe generacije.

KORACIMA STARE DAME

Kako stoji region? Niska stopa nataliteta, visoka emigracija i rast broja penzionera doveli su do toga da se penzijski fondovi održavaju uglavnom transferima iz budžeta. U Srbiji se starosna granica za žene postepeno izjednačava sa muškarcima i do 2032. godine će iznositi 65 godina. U Hrvatskoj, koja ima jedan od najstarijih demografskih profila u Evropi, starija populacija već čini skoro 23 odsto stanovništva. Penzijska granica je 65 godina, ali postoji opcija dobrovoljnog produženja rada do 68, što mnogi koriste da bi ostvarili veći iznos penzije.

Kada je u pitanju Republika Srpska - kao prvo treba naglasiti da penzijski sistem počiva na principu međugeneracijske solidarnosti. Starosna granica je 65 godina za muškarce i 63 za žene. 

Prema podacima Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje Republike Srpske - broj penzionera iznosi oko 288.000, dok broj osiguranika koji uplaćuju doprinose - 338.000. Odnos osiguranika i penzionera je blizu jedan-jedan, što je daleko od optimalnog odnosa u pogledu dugoročne održivosti penzijskog sistema. Demografski trendovi pokazuju da se broj radno aktivnih smanjuje, a broj starih osoba i penzionera raste, što povećava fiskalni pritisak. 

SVE VEĆI TERET 

Penzijski sistem Republike Srpske trenutno je stabilan, ali dugoročno gledajući izložen je mnogim rizicima, baš kao i u većini evropskih država. Projekcije pokazuju da će u narednih 20 godina broj stanovnika starijih od 65 godina značajno porasti, dok će broj mladih radnika opadati. Posljedica - veći broj penzionera će stvarati rastući fiskalni teret. Zvanični podaci pokazuju da je u periodu od 2015. do 2025. godine broj korisnika ovog prava povećao za 13 odsto. Pojedini demografi smatraju da ako broj penzionera bude rastao jedan procenat godišnje, a broj radnika opadao pola procenta, trenutni odnos bi se do 2035. mogao pogoršati na - jedan radnik na dva penzionera. Inače da bi Republika Srpska dostigla održivi odnos - tri radnika na jednog penzionera - bilo bi potrebno ili obezbijediti rast radne snage od tri do četiri procenta godišnje ili smanjiti broj korisnika kroz odgađanje penzije i strožu kontrolu prava na rane penzije. 

Direktor Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje Republike Srpske Mladen Milić navodi da je situacija u penzijskom sistemu Srpske gotovo ista kao i u svim sistemima koji počivaju na principu međugeneracijske solidarnosti. 

- Takvi su svi penzijski sistemi u Evropi, ali i najvećem dijelu ostalih zemalja širom svijeta. Svjedoci smo da se iz niza razloga, prije svega zbog tehničkog, tehnološkog i informacionog aspekta, ali i napretka medicine produžava životni vijek stanovništva, ali i najstarije populacije. Sa druge strane sve manje djece se rađa, a mladi sve kasnije odlučuju da zasnuju porodicu i da imaju potomstvo. Sve to dovodi do toga da imamo brži rast korisnika prava u odnosu na broj i rad novorođene populacije - kazao je Milić. 
Mnoge zemlje, navodi on, naročito one naprednije, već su preduzele određene korake promjene uslova za ostvarivanje prava na penziju. 

- Tu se prije svega misli na podizanje granice godina života za ostvarivanje prava na starosnu penziju. To nije jedini uslov i produženje starosne granice na recimo 67 godina života daje kratkoročni efekat, ali dugoročno se ne rješava pitanje zaustavljanja trenda rasta broja korisnika prava. Sve vlade moraju praviti određeni miks i rješenja uzimanjem parametara podizanja starosne granice, ali i stope nataliteta različitim mjerama. Kod nas treba razmisliti i o promjeni stope doprinosa, jer imamo najnižu stopu u regionu - poručio je Milić.

Naglasio je da ova tri parametra treba uzeti u obzir i napraviti miks koji će dati jedan određen efekat u narednih 30 ili 40 godina. 

- Mi smo uradili analizu, ali sam je vratio na doradu, jer je po mom mišljenju bio isuviše kratak period koji je ta analiza obuhvatila. Negdje do kraja mjeseca trebalo bi da imamo nove projekcije koja će ići do 2050, odnosno 2060. pa i 2070. godine kada je riječ o penzijskom sistemu Republike Srpske - zaključio je Milić. 

KRIZA ODAVNO KUCA NA VRATA 

Sličan stav zastupa i demograf Stevo Pašalić, koji navodi da penzijski sistem nije samo kod nas u krizi. 

- I jedna Njemačka sa najjačom ekonomijom ima ozbiljne probleme sa penzijskim sistemom. Naravno, to je kod nas mnogo više izraženo, jer je zaposlenost u odnosu na broj penzionera skoro izjednačena. To je manje-više na nekim varijacijama u regionu - kazao je "Glasu" Pašalić. 

Navodi da postoji mnogo problema, među kojima je i činjenica da imamo veliki broj penzionera koji su mlađi od 65 godina. 

- To opterećuje penzijski sistem. Iz raznih razloga ljudi se penzionišu ranije u odnosu na starosnu granicu za penzionisanje. Istovremeno, životni vijek se produžava. Osim toga imamo i smanjeno rađanje, a samim tim i smanjeni ulazak radne snage u radno aktivno stanovništvo - navodi Pašalić, koji smatra da je zbog svega toga neminovno produženje radnog vijeka. 

Takođe navodi i da je zbog svega navedenog penzijski sistem kod nas, ali i drugim zemljama, nesiguran. 

- Potrebno je što prije donijeti odgovarajuće mjere da ne bismo ušli u još dublju krizu - zaključio je Pašalić.

MAĐARSKI MODEL

Vlastima u Republici Srpskoj posebno je interesantan mješoviti mađarski model. Od 1. oktobra ove godine majke koje imaju troje djece dobijaju trajno oslobođenje od plaćanja poreza na dohodak. Majke koje imaju četvoro ili više djece od 2020. godine već imaju pravo na trajno oslobađanje od tog državnog nameta. Pomenuti program pruža porodicama sa troje ili više djece i grantove do 27.000 evra za kupovinu stana ili kuće. Mađarska vlast na ovaj način otvoreno stavlja majčinstvo, porodicu i povećanje nataliteta kao nacionalni interes. Ova politika je dizajnirana i osmišljena tako da ako više djece postane normalnost - rast stanovništva omogućava veći broj radnika i time doprinosi stabilnosti penzijskog sistema.